رنگرزی
از زمان قدیم تاکنون ،هر زمان که سخن از فرش بوده است رنگرزی نیز صحبتش در میان بوده است ،یار جدایی ناپذیر بافت فرش است که خود یک مبحث بزرگ وپیچیده است .
رنگرزی چه درفرش ماشینی چه درفرش دست بافت یکی از مهمترین هاست.
در تمامی فرشهای ماشینی اعم ازفرش ماشینی 1000شانه،فرش ماشینی 1200شانه و فرش ماشینی 700شانه رنگ یکی از عوامل مهم خرید فرش ماشینی است.
اگر رنگرزی به درستی صورت نگیرد ،فرش نیاز به رفوگری پیدا خواهد کرد .
شاید زمانی که یک نخ قالی را بدست بگیریم متوجه نشویم که چقدر برای همین نخ زحمت کشیده میشود .آیا تاکنون فکر کرده اید که رنگ چقدر در زندگیمان نقش ایفا میکند؟از انتخاب یک لباس با رنگ خاص که کوچکترین نمونه برای رنگ است تا بافت یک فرش همه وهمه یک ویژگی مشترک دارند وان رنگ است.تنوع رنگ به خودی خود مبحث مهمی است .اگر تنها یک رنگ در جهان وجود داشت همه چیز یک رنگ بود و تفاوتی دیگر وجود نداشت .مثلا فرض کنیم تنها رنگ موجود جهان سفید بود جهانی بی روح بوجود می آمد .رنگ خود نشان از قدرت ایزدمنان است. اما رنگ بر روی پارچه یا پشم یا هر چیزی که قرار میگیرد روح وانگیزه به ان می دهد.
یکی از مواد اولیه بافت فرش نخ است که از پشم تولید میشود .درگذشته که فرش دست بافت نسبت به امروزه بیشتر بافته می شد ورونق بیشتری داشت بااتکا به پشم موجود درایران بوده است. ایران از زمان قدیم در تولید پشم خود کفا بوده است .
قبل از اینکه وارد مبحث رنگرزی شویم ،کمی درمورد الیاف طبیعی توضیح می دهیم .
تهیه الیاف طبیعی چگونه؟
از مواردی که در الیاف طبیعی موثر هستند می توان به اب وهوا اشاره کرد .در ایران به دلیل شرایط اب وهوایی متفاوت ومناطق جغرافیایی مختلف ،انواع مختلفی از پشم تولید میشود.در مناطق سردسیر پشم گوسفندان ظریفتر وبلند تراست.در این میان خراسان پشم ظریفتری تولید می کند .کرمانشاه هم پشم تولیدی گوسفندان سفید تر وظریف تر است .
در مناطق گرمسیر مثل کرمان پشم گوسفندان شفاف وکوتاه تر وخاصیت ارتجاعی وفنری بیشتری دارد ودوام بالایی دارد .
در فارس پشم تولید شد توسط گوسفندان عشایر است که نرم وبراق استو رنگ را به خوبی جذب میکند. در مناطق شمال غربی ایارن پشم تولید شده زبر وخشن است مثلا پشم تولیدی اردبیل بااستحکام و درخشنده است .تبریز به دلیل داشتن پشم ظریف وجلادار که در بافت فرش استفاده میکنند توانسته فرش خود را مطرح کند .
چگونگی چیدن پشم گوسفندان
مراحلی که در طی آن پشم گوسفندان چیده میشود:
1)پشم گوسفند را شانه میزنند.
2)شست وشو با استفاده از محلول قلیاب وصابون
3)چیدن پشم با قیچی
بعد از چیدن پشم گوسفندان نوبت به ان میرسد که ان را به نخ تبدیل کند .برای این منظور ابتدا پشم را یا در داخل کیسه نگهداری میکنند ویا دور میله های ریسندگی به صورت نخ میپیچندوسپس ان را کلاف مینمایند .ریسیدن نخ دست توسط دوک انجام میشود البته هنوز هم چرخ نخ ریسی در برخی از شهر های کوچک وجود دارد ولی ریسیدن با دوک راحت تراست وحمل ان نیز اسان تر است .ابتدا پشم را رشته رشته میکنند وسپس با دوک به نخ تبدیل میکنند.
اما در کنار پشم گوسفندان پشم شتر نیز وجود دارد که که معمولا در بهار چیده میشود که این کار توسط شتربان انجام میشود ومراحلی که برای پشم گوسفندان گفته شد همان مراحل را برای پشم شتر انجام میشود وبه این ترتیب پشم به خامه تبدیل میشود .
یکی از منابعی که برای فرش بافی تولید ماده اولیه میکند وش پنبه یا کتان است که در فرش بافی کابرد دارد .به دلیل این که ارتجاعی نیست شکل خود را بهتر حفظ میکند ودر تاروپود فرش های ظریف بافته میشود .در همین چن دهه اخیر نیز نخ پنبه دست ریس برای فرش های ارزان قیمت به کار میرفت وبافندگان با تهیه این نخ ها به صورت کلاف خود ان را به صورت گلوله وچند لایی که لازم داشتند در می اوردند.
برطبق مشاهداتی که زمان قدیم در هنگام رنگرزی به دست امده ،مراحل رنگرزی اینگونه بوده است که ابتدا پشم یا خامه را با مخلوطی از صابون وکربنات سود شسته میشود ودر مرحله بعد چندین بار در قلیاب وآب گرم فرو میبرند تا چربی ها وکثیفی های پشم گرفته شود اما نکته ای که در اینجا حائز اهمیت است این است نباید چربی پوست تماما گرفته شود دلیل این نکته مهم این است که درصورتی که چربی پشم کاملا گرفته شود الیاف شکننده میشودودر مرحله بعد پشم یا خامه شسته میشود ودر محلول دندانه شناور میشود .واژه دندانه در رزنگرزی به مفهوم واسطه ای است جهت قوا بخشیدن به ظرفیت الیاف برای جذب رنگین دانه ها وتثبیت رنگ.از دندانه های رایجی که می توان به ان اشاره کرد زاج است که دوگونه ان در ایران یافت میشود.زاج سفید که در واقع سولفات آلومینیوم است وزاج قلیا که همان زاج پتاسیم است .اما موادی وجود دارند که قدرت تثبیت کنندگی دندانه را افزایش میدهد .این مواد شامل مواد قابض واسید تانیک غلیظ است .
منشأ رنگ ها
رنگرزی دنیای رنگارنگ رنگ ها،دنیای تنوع وزیبایی حرف های زیادی برای گفتن دارد .
رنگ ها می تواند منشأ گیاهی یاحیوانی داشته باشد .منظور این است که ممکن است رنگ تهیه شده از گیاه یا حیوان باشد .از مواردی که می توان رنگ با منشأ حیوانی نام برد نوعی رنگ قرمز است که این ماده قرمز دانه را از کرم قرمز میگیرند همچنین لاک ،رنگ قرمزی است که از حشره ای به نام لاک که بومی هندوستان است به وجود می آید .
وقتی رنگدانه ها به عامل پایدار کننده ای مثل روغن یا صمغ افزوده میشود رنگ حالت پایدار وثابت پیدامیکند ودراین حالت رنگ سریع خشک میشود ومقاوم است.پایدارترین رنگ های نفوذی انواعی هستند که مولکولهای آنها با مولکول های ماده ای که باید رنگرزی شود تشکیل پیوند شیمیایی میدهند.انسان از 5000 سال قبل به رنگرزی منسوجات وسایر مواد روی آورده است،تا اواخر قرن نوزدهم برای این کار از رنگ های طبیعی گیاهی نظیر روناس (قرمز روشن )ونیل (آبی تیره)استفاده میشد. رنگ های مصنوعی جدید در قرن بیستم ساخته شدند.رنگ های آزو دسته ی مهمی از رنگ ها هستند که از واکنش ترکیبات آلی بی رنگ به دست می آیند.وقتی دونوع از این ترکیب ها باهم واکنش می دهند رنگی تیره را به وجود می آورند.ازاین رنگ ها برای رنگرزی الیاف آکریلیک ،پنبه ای ،نایلونی استفاده میشود. رنگ های آنیلین جزء اولین رنگ هایی بود که در آزمایشگاه ساخته شدند. تاقبل از آن تمام رنگ ها از جانوران وگیاهان به دست می آورند.
رنگی که بیشتر در بافت فرش استفاده میشده واکنون نیز طرفداران خودش را دارد رنگ قرمز است که باستفاده از موادی که به انها اضافه میکنند می توان درجه روشنی یا تیرگی را زیاد کرد.تاریخی ترین رنگ قرمز به رنگ روناسی برمیگردد که از ریشه گیاه روناس گرفته میشود جالب است بدانید که رنگی که از این گیاه گرفته میشود وابسته به اینکه چه نسبتی از مواد قابض واسید های مختلف استفاده میشود وعامل دیگری که در رنگ این گیاه موثر است فصلی است که گیاه در ان برداشت میشود وحتی عمر گیاه نیز در این رابطه دخیل است .در رنگرزی دوغ وسرکه نیز استفاده میشود که در نوع رنگ تأثیر میگذارد .این گیاه در خواف خراسان،قزوین ،آذر بایجان به وفور یافت میشود .امروزه رنگ روناسی را می توان به صورت آماده به در شهر های اصفهان وشیراز ویزد یافت میشود.
رنگ پر طرفداری که امروزه وزمان قدیم طرفداران خود را حفظ کرده وهمواره مطرح بوده رنگ آبی است، که از تخمیر برگ های گیاه نیل انواع رنگ آبی به وجود می آید.پنج رنگ اصلی شامل قرمز،آبی،زرد ،سیاه وسفید است .که در مورد قرمز وآبی تا حدودی صحبت کردیم. حال به سراغ رنگ زرد میرویم.از منابع رنگ زرد میتوان به گیاه اسپرک ،گل رنگ ،برگ مو پاییزی ،پوست انار ،زردچوبه ،سماق،زعفران اشاره کرد.گیاه اسپرک با دندانه سولفات مس ایجاد رنگ ملایم آبی متمایل به سبز میکند به دلیل اینکه سولفات مس در طول زملن باعث پوسیدگی پشم گوسفندان میشود به همین دلیل از این ماده درترکیب با پشم فرش استفاده نمیکنند.قبل از رنگرزی میتوان از ترکیب بید مجنون ونیل، رنگ سبزرا به دست آورد.رنگ قهوه ای وبژرا میتوان از پوست گردوی تازه وبلوط به دست آورد.رنگرزی پشم تیره با اکسید آهن ایجاد رنگ سیاه میکند ولی ثبات رنگ ندارد وبه سرعت محو میشود.ترکیب ماز وبلوط وهکچنین ترکیب نیل با حنا رنگ سیاه تولید میکند.
مراحل انجام کاررنگرزی سنتی وصنعتی
1)ابتدا پاتیل روی شعله آتش قرار میدهند که این شعله با گاز یا نفت تغدیه میکند.
2)مراحل دندانه ورنگرزی در این پاتیل ها که از جنس مس هستند ،انجام میگیرد.
3)پشم ها که به صورت ریسیده نشده هستند وکلاف نخ در این پاتیل ها برای انجام رنگرزی قرار میگیرند.
4) مرحله ی بعدی برای انجام رنگرزی ،مرحله آبگیری است که توسط سانتیروفوژهای اغلب با ابعاد کوچک انجام میگیرد.تمامی این کار ها دستی وتحت نظر استاد کار انجام میگیرد.
اما در رنگرزی صنعتی تمام کار را ماشین ها ودستگاه ها انجام میدهند .دراین نوع رنگرزی به جای پاتیل ها از دیگ های بخار استفاده میکنند .نخ ها را توسط دستگاه اشلاب فورس شل پیچی میکنند که این نخ ها را دور بویین های سوراخ دار مخصوص رنگرزی میپیچند.این سوراخها برای نفوذ رنگ به داخل نخ ها میباشد . سپس بویین ها را درون محفظه ای میچینند وبه گونه ای این کار صورت میگیرد که بویین ها بهم نچسبند .حال بویین ها آماده برای رنگرزی هستند حال وارد دیگ بخار میشود بهتر است این نکته را نیز یاد آور شویم که قبل از این مرحله باید پشم ها شسته شده باشند تا چربی آنها گرفته شود زیرا درصورت داشتن چربی رنگ به خوبی نفوذ نمیکند وعمل رنگرزی یکنواخت صورت نمیگیرد.شست وشو توسط صابون صنعتی انجام میگیرد عمل رنگرزی بعد ازشست وشو ومطابق ملاک های خاص مثل نوع رنگ مصرف شده ومواد مصرفی صورت میگیرد.
رنگرزی با رنگ های شیمیایی نه تنها برای خود رنگرزان ضرر دارد (عوارض پوستی)بلکه پساب انها که وارد چرخه طبیعت میشود زیان آور است .اما رنگ های طبیعی نه تنها برای رنگرزان مشکلی ندارد بلکه طبیعت نیز در این بین اسیب نمیبیند.
حرفه رنگرزی در گذشته از احترام خاص وویژه ای برخوردار بوده است. امروزه حتی نسل های جدید نمیدانند که چگونه شغلی است. رنگرزی مانند فرش بافی،نقشه کشی هنر اصیل ایرانی است .تلاش کنیم که هنر های اصیل ایرانی ماندگار بمانند وفراموش نشوند. کلام آخر این است که کمی بیشتر درمورد هنر های اصیل ایرانی بدانیم تا بتوانیم به نسل های بعد منتقل کنیم.
